Το Καστελόριζο από την αρχαιότητα έως σήμερα

Το Καστελόριζο από την αρχαιότητα έως σήμερα

 

1. Φυσικός χώρος – περιβάλλον

Το Καστελόριζο ή Μεγίστη βρίσκεται στο μέσο των παραλίων της Λυκίας, από την οποία απέχει 6,5 χλμ., και 135 χλμ. από τη Ρόδο, αποτελώντας το ανατολικότερο άκρο της Ελλάδας. Πρόκειται για έναν άγονο και άνυδρο βράχο, στα ΒΔ του οποίου είναι χτισμένος ο ομώνυμος και μοναδικός οικισμός.

Το Καστελόριζο, παρά την έλλειψη πηγών, έχει χαρακτηριστεί «βιολογικός παράδεισος», η οικολογική ισορροπία του οποίου παραμένει αδιατάρακτη. Η πανίδα του νησιού παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον με μεγάλη ποικιλία αμφίβιων, ερπετών, εντόμων, πτηνών, ψαριών, ανάμεσα στα οποία η μεσογειακή φώκια monachus monachus, καθώς και ένα σπάνιο είδος αμφίβιου ουροδελούς, του mertensiella luscani, που έχει κηρυχθεί προστατευόμενο είδος.

Το νησί έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο Natura 2000.

2. Ιστορία

2. 1. Προϊστορία – Αρχαιότητα

Λόγω της απομόνωσής του Καστελόριζου από τα υπόλοιπα νησιά των Δωδεκανήσων, η ιστορική του πορεία υπήρξε ανεξάρτητη.

Ευρήματα δηλώνουν την κατοίκηση του νησιού ήδη από τους Νεολιθικούς χρόνους, ενώ στη διάρκεια της Μυκηναϊκής και Μινωικής εποχής θεωρείται ότι είχε καταστεί «εμπορείον» της Κρήτης, αναπτύσσοντας εμπορικές σχέσεις με τους Μινωίτες. Αντίστοιχα, το λιμάνι αποτελούσε ενδιάμεσο σταθμό στις συναλλαγές με την Κύπρο.

Το νησί αποικίστηκε από τους Δωριείς, οι οποίοι, σύμφωνα με τους Ρωμαίους ιστορικούς Τίτο Λίβιο και Ψευδο-Σκύλακα, του έδωσαν το όνομα Μεγίστη, ίσως επειδή είναι το μεγαλύτερο από τα άλλα του συμπλέγματος στο οποίο ανήκει. Αργότερα γνώρισε την περσική κατάκτηση, ενώ από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. ως τα Ρωμαϊκά χρόνια ανήκε στο ροδιακό κράτος, του οποίου υπήρξε σπουδαίο διαμετακομιστικό κέντρο, λόγω της στρατηγικής θέσης του και του ασφαλούς λιμανιού του. Την περίοδο αυτή το νησί κυβερνήθηκε από τους «επιστάτες», Ρόδιους διοικητές. Σύμφωνα με τον Τίτο Λίβιο, το Καστελόριζο εξασφάλισε αυτονομία στο διάστημα 333-304 π.Χ., οπότε κόπηκαν νομίσματα στο νησί. Την ίδια εποχή κατασκευάστηκε και το φρούριο του νησιού από τον έπαρχο Ρόδου Σωσικλή Νικαγόρα.

2. 2. Βυζαντινή περίοδος – ιπποτοκρατία

Στη Βυζαντινή εποχή, το Καστελόριζο, όπως και τα υπόλοιπα νησιά που βρίσκονται κοντά στη Ρόδο, ανήκε στην επαρχία των νησιών provincia insularum, ενώ στη συνέχεια πιθανόν εντάχθηκε στο θέμα των Κιβυρραιωτών. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε είναι ελάχιστες. Στη Μεσοβυζαντινή περίοδο ο οικισμός βρισκόταν μάλλον στο Παλαιόκαστρο, μακριά από τη θάλασσα. Mια ομάδα κεραμικών των αρχών του 13ου αιώνα που ανήκαν σε φορτίο ναυαγισμένου πλοίου και εκτίθενται στο Μουσείο του νησιού δηλώνουν τη σημαντική θέση που κατείχε.

Το 1306, το τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ κατέλαβε το νησί και στη θέση του αρχαίου φρουρίου οικοδόμησε το Castel Rosso. Σήμερα σώζονται μόνο ένας πύργος και ένας προμαχώνας όπου στεγάζεται το Μουσείο (Κονάκι). Από τότε το νησί είναι γνωστό ως Castel Ruggio και Chateau Rouge. Σύμφωνα με μια πληροφορία, το Καστελόριζο αυτή την περίοδο αποτελούσε τόπο εξορίας και οι κάτοικοί του ασχολούνταν με τη ναυτιλία.

Το 1440 κατακτήθηκε από τους Μαμελούκους της Αιγύπτου, οι οποίοι ερήμωσαν τον οικισμό και αιχμαλώτισαν τους κατοίκους του, σύντομα όμως πέρασε και πάλι στα χέρια των Ιπποτών – το σίγουρο είναι ότι το κάστρο ανοικοδομήθηκε. Στους επόμενους αιώνες το νησί, λόγω της καίριας γεωγραφικής θέσης του, γίνεται θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων, αλλάζοντας συχνά κυριάρχους.

2. 3. Οθωμανική περίοδος – Νεότεροι χρόνοι

Το νησί καταλήφθηκε από τα οθωμανικά στρατεύματα στην εποχή του Σουλεϊμάν Β΄ το 1522. Την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας το Καστελόριζο γνώρισε πνευματική και οικονομική ακμή, οφειλόμενη στα προνόμια που του είχαν παραχωρηθεί. Όπως και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, η οθωμανική εξουσία αντιπροσωπευόταν από έναν αξιωματούχο που αποστελλόταν για την είσπραξη των φόρων και μια γενική εποπτεία, ενώ η διοίκηση ασκούνταν από την τοπική δημογεροντία. Στη διάρκεια της επανάστασης (1821-1829) ο ανδρικός πληθυσμός του Καστελόριζου φυγάδευσε όλα τα γυναικόπαιδα στην Κάρπαθο, την Κάσο και την Αμοργό.

To 1912 οι Ιταλοί κατέλαβαν τα Δωδεκάνησα, εκτός από το Καστελόριζο. Την 1η Μαρτίου του 1913 οι κάτοικοι του νησιού κατέλυσαν την οθωμανική εξουσία και εγκατέστησαν τοπική προσωρινή διοίκηση. Η Γαλλία κατέλαβε το νησί το 1915 και το παραχώρησε το 1921 έναντι αμοιβής στους Ιταλούς, οι οποίοι το ονόμασαν Castelrosso

Στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το Καστελόριζο υπήρξε σπουδαία στρατιωτική βάση. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το 1943, οι Άγγλοι χρησιμοποίησαν το νησί ως σταθμό ανεφοδιασμού. Στις 17 Οκτωβρίου γερμανικά μαχητικά ξεκίνησαν τον βομβαρδισμό του Καστελόριζου, προκαλώντας εκτεταμένες καταστροφές και οδηγώντας τους κατοίκους του στην εγκατάλειψή του. Την καταστροφή των γερμανικών βομβαρδισμών ολοκλήρωσε η πυρκαγιά της 6ης Ιουλίου 1944. Η ενσωμάτωση του Καστελόριζου στο ελληνικό κράτος έγινε το 1948.

Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα οι κατοίκοι, εν μέρει και λόγω της πολιτικής αστάθειας που προκαλούσαν οι αλλεπάλληλες κατοχές του νησιού από ευρωπαϊκά κράτη, στράφηκαν στη μαζική μετανάστευση. Οι Καστελοριζιοί μετανάστευσαν κυρίως στην Αυστραλία, όπου σύστησαν μια ανθηρή ελληνική κοινότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι σήμερα το Καστελόριζο αριθμεί μερικές εκατοντάδες κατοίκους, ενώ στο Περθ της Αυστραλίας υπάρχουν περίπου δέκα χιλιάδες Καστελοριζιοί.

3. Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία

3. 1. Παλαιόκαστρο

Στο λόφο του «Παλαιόκαστρου», 1 χλμ. δυτικά του οικισμού, σώζονται κατάλοιπα φρουρίου που παραπέμπουν σε επιβλητική πολυγωνική οχύρωση των τελών της Κλασικής και των αρχών της Ελληνιστικής περιόδου. Με την αρχική της φάση που μπορεί να τοποθετηθεί στον 4ο αι. π.Χ. σχετίζονται ο πύργος στον εσωτερικό πυρήνα του κάστρου, καθώς και τα κατώτερα τμήματα των υπολοίπων πύργων και του εξωτερικού περίβολου. Λαξευμένος σε βράχο εντός του φρουρίου υπάρχει τάφος των Ρωμαϊκών χρόνων, με ορθογώνια κάτοψη και ημικυκλική εξέδρα που παραπέμπει στα ταφικά μνημεία της Λυκίας. Το φρούριο δέχτηκε προσθήκες και αλλαγές κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, ενώ παρέμεινε σε χρήση καθ’ όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής και της ιπποτοκρατίας. Επίσης, εντοιχισμένες στο φρούριο υπάρχουν δύο αναθηματικές επιγραφές των Ροδίων διοικητών-επιστατών του 2ου αι. π.Χ.

3. 2. Ο λυκιακός τάφος

Ο τάφος λυκιακού τύπου που βρίσκεται ανατολικά του λιμανιού του Καστελόριζου αποτελεί το κατεξοχήν μνημείο που μαρτυρά τις σχέσεις του νησιού με την απέναντι μικρασιατική ακτή. Είναι λαξευμένος στο βράχο με ναόσχημη πρόσοψη ιωνικού ρυθμού και χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. ή στις αρχές της Ελληνιστικής περιόδου.

3. 3. Βίγλα

Νότια του οικισμού υψώνεται το βουνό της Βίγλας. Στον αυχένα του έχει εντοπιστεί οχυρωτικό τείχος, το οποίο λόγω της «κυκλώπειας» τειχοδομίας του είχε θεωρηθεί δημιούργημα των Μυκηναϊκών χρόνων, σύμφωνα όμως με τις τελευταίες μελέτες, παραπέμπει σε αντίστοιχες κατασκευές, συνηθισμένες στη Λυκία από τα Κλασικά ως τα Ρωμαϊκά χρόνια. Έχει ευθύγραμμη κατεύθυνση από τα ανατολικά προς τα δυτικά και σώζεται μέχρι σήμερα σε μήκος 60 μ. Πιθανόν το τείχος της Βίγλας να χρησίμευε για την προστασία της ενδοχώρας του νησιού σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης από την πλευρά του λιμανιού.

3. 4. Βυζαντινά – μεταβυζαντινά μνημεία

Από τα πιο σημαντικά μεταβυζαντινά μνημεία του νησιού είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου Μαλαξού ή του Ψηφιού του 17ου αιώνα στην περιοχή Χωράφια, στη θέση του σημερινού Αγίου Γεωργίου Σαντραπέ. Στις μέρες μας σώζονται μόνο μικρό τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου, μερικοί πεσσίσκοι και λίγα θωράκια του τέμπλου.

Στη θέση του καθολικού της σταυροπηγιακής μονής του Αγίου Γεωργίου του Βουνού επίσης βρισκόταν παλαιοχριστιανική βασιλική, από την οποία διατηρείται μόνο μέρος του χαλικωτού δαπέδου που κοσμείται με συνεχόμενους τετράφυλλους ρόδακες.

Στην είσοδο του λιμανιού βρίσκεται τζαμί, το οποίο λειτουργούσε ως το 1913, στη θέση, σύμφωνα με την παράδοση, της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής. Από το 1995 έχει ξεκινήσει η επιδιόρθωσή του, με σκοπό να στεγάσει τη λαογραφική συλλογή του νησιού.

4. Αρχιτεκτονική

4. 1. Οικισμός

Ο οικισμός απλώνεται στους δύο φυσικούς κόλπους, το κυρίως λιμάνι και τον όρμο Μαντράκι. Ο αρχικός πυρήνας του βρισκόταν στο λόφο του Αϊ-Νικόλα, στο εσωτερικό του κάστρου. Η οικονομική ανάπτυξη του νησιού στο β΄ μισό του 19ου αιώνα σύντομα οδήγησε στην επέκταση του οικισμού, ο οποίος παρουσιάζει σήμερα αμφιθεατρική διάταξη. Από τις δεκαπέντε γειτονιές που υπήρχαν, σήμερα ορισμένες δεν υπάρχουν πια. Η αποκοπή από τα μικρασιατικά παράλια, η γαλλική και ιταλική κατοχή, ο σεισμός του 1926, παράγοντες που ευνόησαν τη μετανάστευση, οι βομβαρδισμοί και η πυρκαγιά του 1943, που κατέστρεψαν ολοκληρωτικά τις παλιότερες γειτονιές, άλλαξαν ριζικά τη φυσιογνωμία του οικισμού. Ωστόσο οι κάτοικοι που επέστρεψαν από την ξενιτιά αναζωογόνησαν την πρώτη σειρά των σπιτιών στην προκυμαία, το λεγόμενο Κορδόνι. Η ιστορία του νησιού είναι αποτυπωμένη στην αρχιτεκτονική του οικισμού. Τα σπίτια οργανώνονται σε ένα πολύπλοκο δίκτυο επικοινωνίας με πλακόστρωτα δρομάκια και σκαλιά, ενώ ταυτόχρονα τα κεντρικά δημόσια κτήρια, το δημαρχείο, η δημοτική αγορά και η καζάρμα είναι χτισμένα στο ρυθμό της ιταλοκρατίας. Το κτήριο του σχολείου είναι πιστή απομίμηση του νεοκλασικού κτηρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών.

4. 2. Οικιστική αρχιτεκτονική

Τα καστελοριζιά σπίτια είναι διώροφα ή τριώροφα, στενομέτωπα, με δίριχτη, σπανιότερα τετράριχτη κεραμοσκεπή, με εντυπωσιακή εξωτερική ομοιομορφία. Σπάνια διέθεταν αυλή, με αποτέλεσμα όλοι οι χώροι των οικογενειακών δραστηριοτήτων (διαμονή, ανάπαυση, εργασία, υποδοχή, αποθήκευση) να περιορίζονται στο εσωτερικό. Το σπίτι είναι δομημένο σε επίπεδα που είναι αυστηρά κατανεμημένα κατά λειτουργίες, ανταποκρινόμενο στις ιδιαίτερες ανάγκες της οικογένειας.

5. Ναυτιλία

Η οικονομία του Καστελόριζου ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την απέναντι ασιατική ακτή της Λυκίας. Οι κάτοικοι του νησιού ανέκαθεν ασχολούνταν με τη ναυτιλία και την αλιεία, προμηθευόμενοι από τα μικρασιατικά παράλια την αναγκαία για τη ναυπήγηση των πλοίων τους ξυλεία, ενώ ταυτόχρονα διέθεταν εκεί κτήματα και δεύτερα σπίτια. Στη διάρκεια του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα το Καστελόριζο γνώρισε μεγάλη οικονομική και πληθυσμιακή ακμή. Στα μέσα του 19ου αιώνα οργανώθηκαν τα ναυπηγεία στο Μαντράκι και ο στόλος του νησιού σε λίγα χρόνια ταξίδευε από τη Μαύρη Θάλασσα ως τη Δυτική Ευρώπη. Στην κορυφή της κοινωνίας του Καστελόριζου βρίσκονταν οι πλοιοκτήτες, οι οποίοι οικοδόμησαν τα εντυπωσιακά σπίτια της γειτονιάς του Κά(β)ου, αποτελώντας την «πρώτη σειρά». Ακολουθούσαν οι μικρότεροι καραβοκυραίοι και οι έμποροι, ενώ στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας οι ναυτικοί, οι αλιείς, οι δύτες, οι ναυπηγοί, ξυλουργοί και ιδιοκτήτες καταστημάτων.

6. Μουσεία

Μουσείο Μεγίστης: Τα αρχαιολογικά ευρήματα του νησιού στεγάζονται στο Κονάκι στη θέση Κά(β)ος. Πρόκειται για διώροφο κτίσμα με αυλή και περίβολο με επάλξεις, το ισόγειο του οποίου στη διάρκεια της Φραγκοκρατίας ήταν η δυτική απόληξη του Κάστρου. Στην εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας προστέθηκε ο όροφος και το κτίσμα λειτουργούσε ως έδρα του Οθωμανού διοικητή του νησιού. Η σημερινή μορφή του κτηρίου είναι αποτέλεσμα πολλών επισκευών που έγιναν στη διάρκεια των προηγούμενων αιώνων. Στις αίθουσές του φιλοξενούνται η αρχαιολογική συλλογή με ευρήματα Κλασικής, Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου, η βυζαντινή και η λαογραφική συλλογή. Στα πιο σημαντικά εκθέματα περιλαμβάνονται γλυπτά και κεραμική της Ελληνιστικής περιόδου, πινάκια εφυαλωμένα με εγχάρακτη διακόσμηση (12ος αιώνας), τα οποία αποτελούν μέρος από το φορτίο ναυαγίου στον κόλπο Αφρός, αρχιτεκτονικά μέλη Παλαιοχριστιανικής περιόδου, αποτοιχισμένες τοιχογραφίες του Aγίου Nικολάου του Kάστρου, μεταβυζαντινές εικόνες, παραδοσιακές στολές του νησιού και οικιακά σκεύη.

7. Λαϊκός πολιτισμός

Την παραμονή της γιορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, τα παιδιά του νησιού ανάβουν μεγάλες φωτιές, τις «χαλαμπούνες», ενώ ανήμερα του Προφήτη Ηλία οι Καστελοριζιοί πέφτουν με τα ρούχα στη θάλασσα φωνάζοντας «Τα’ Αϊ Λία, τα’ Αϊ Μάλα», παρασύροντας χωρίς διάκριση τους πάντες. ΠΗΓΉ 24GRAMMATA
Σπυροπούλου Βάσω , Κονιώτη Μαρία