Ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι Κρητικοί της Συρίας

Χρήστος Ιακώβου

Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών (ΚΥΚΕΜ)

Πριν από μερικά χρόνια, ταξιδεύοντας από το Λίβανο προς τη Συρία, είχα επισκεφθεί την μικρή παραλιακή πόλη Αλ Χαμιντιά ή, όπως την γνώριζα από κάποιες διαλέξεις τις οποίες παρακολούθησα στα φοιτητικά μου χρόνια στην Αθήνα, Χαμιντιέ.  Πρόκειται για μια πόλη της Δυτικής Συρίας, άγνωστη εις πλείστους τους Έλληνες, πλησίον των συνόρων με το Λίβανο, χτισμένη στα τέλη του 19^ου αιώνος και η οποία έχει ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον. Ο λόγος είναι ότι κατοικείται από περίπου 7.500 ανθρώπους, στην πλειοψηφία ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι από την Κρήτη. Η Χαμιντιέ αποτελεί σήμερα τον έσχατο εις Ανατολή διαλεκτικό θύλακα της ελληνικής γλώσσας. Η ύπαρξη των Κρητομουσουλμάνων της Συρίας έγινε ευρύτερα γνωστή για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1983 με το ντοκιμαντέρ του Δημήτρη Μανωλεσάκη.

Η πόλη χτίστηκε το 1897, με διαταγή του Σουλτάνου Αμντούλ Χαμίτ Β΄, προκειμένου να φιλοξενήσει κρητικούς μουσουλμάνους οι οποίοι εκδιώχθηκαν από την Κρήτη, από τον οποίο έλαβε και η πόλη το όνομά της. Όταν το 1897, μετά τη δολοφονία του Βρετανού προξένου στα Χανιά από τις τουρκικές αρχές, οι στόλοι της Βρετανίας, της Ρωσίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας ανάγκασαν τον τουρκικό στρατό να αποχωρήσει από την Κρήτη, οι περισσότεροι Κρητικοί μουσουλμάνοι αναγκάστηκαν να φύγουν από το νησί φοβούμενοι εκδίκηση. Οι χριστιανοί τους θεωρούσαν εξωμότες και κατ’ επέκταση προδότες.

Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής της Κρήτης (1645-1897), λόγω της βίας και των σκληρών οικονομικών μέτρων, πολλοί Κρητικοί ασπάστηκαν τον ισλαμισμό. Άλλοι τον ασπάστηκαν επιφανειακώς, διατηρώντας κρυφίως το Χριστιανισμό, και άλλοι σταδιακώς εκτουρκίστηκαν. Οι πρώτοι, όταν έγιναν οι διάφορες εξεγέρσεις κατά των Τούρκων το 19^ο αιώνα, πολέμησαν δίπλα στους Χριστιανούς ενώ οι δεύτεροι χρησιμοποιήθηκαν από τους Τούρκους για να καταστείλουν τις εξεγέρσεις. Κάποιοι από τους εξισλαμισμένους, οι οποίοι πολέμησαν άγρια τους Τούρκους, γνωστοί με το όνομα «Καλησπεράδες» εξεδιώχθησαν από τις Οθωμανικές Αρχές και αναγκάστηκαν σε βίαιη μετακίνηση προς το Λίβανο και τη Συρία. Αυτοί είναι πρόγονοι των σημερινών Κρητομουσουλμάνων της Χαμιντιέ, καθώς επίσης και των υπολοίπων που ζουν σήμερα στο Λίβανο. Θυμάμαι χαρακτηριστικά όταν σε καφενείο της πόλης κάποιος κρητομουσουλμάνος προσπαθώντας να μου εξηγήσει, μεταξύ σοβαρού και αστείου, το πως βρέθηκαν από την Κρήτη στη Συρία είπε ότι ο Σουλτάνος Αμντούλ Χαμίτ τους έφερε με τη βία εκεί γιατί τον ύβριζαν και ότι έδωσε στην πόλη τους το όνομά του για τον θυμούνται και να τον υβρίζουν κάθε μέρα.  

Οι κρητομουσουλμάνοι αυτοί προερχόντουσαν από 14 χωριά του Ρεθύμνου, του Ηρακλείου και των Χανίων. Δυστυχώς κανένα ιστορικό κείμενο δεν διεσώθη σχετικό με εκείνες τις διώξεις. Παρά το ότι έχουν περάσει τέσσερεις γενεές έκτοτε, ο επιφανειακός εξισλαμισμός καθώς επίσης και η μετακίνησή τους σε αραβικές περιοχές ανέδειξαν τη γλώσσα ως το κύριο προσδιοριστικό στοιχείο της ταυτότητάς τους.

Αυτό που με εντυπωσίασε ήταν το ψηλό επίπεδο προφορικής χρήσης της κρητικής διαλέκτου το οποίο διανθιζόταν που και που, όπως είναι φυσικό, με αραβικές λέξεις. Θυμάμαι τη χαρακτηριστική φράση που είπε κάποιος εξ αυτών στο καφενείο ότι «αν χάσουμε τη γλώσσα μας θα χαθούμε ως Κρητικοί». Επίσης, δεν διστάζουν να πουν ελεύθερα ότι ο εξισλαμισμός ήταν ένα από τα μεγάλα λάθη των προγόνων τους, για το οποίο πληρώνουν αυτοί σήμερα. Σε αντίθεση με τους άραβες της περιοχής δεν εφαρμόζουν την πολυγαμία. Ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο της κοινωνίας τους είναι η ενδογαμία προκειμένου «να διατηρήσουν το κρητικό αίμα», όπως λένε, και η επιμονή τους να μορφώνονται τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια.

Όταν κάποιος εξ αυτών μου έκανε επανειλημμένως αναφορές στην Ελληνική μυθολογία, εντυπωσιασμένος τον ρώτησα από πού γνώριζε αυτές τις λεπτομέρειες και μου εξήγησε, κατασυγκινώντας με, ότι ο πατέρας του όταν ήταν μικρός τα βράδια τού μετέφραζε από ένα αραβικό βιβλίο περιγραφές από την ελληνική μυθολογία.

Με εξέπληξε επίσης η λεπτομερής ενημέρωση που έχουν για τις εξελίξεις στην Κύπρο, αφού η παραλιακή τοποθεσία της πόλης τούς παρέχει το πλεονέκτημα να παρακολουθούν σε καθημερινή βάση, μέσω τηλεοράσεως και ραδιοφώνου, τις ειδήσεις από τα κυπριακά κανάλια. Η εγγύτητα της Χαμιντιέ προς τις Κυπριακές ακτές αποτελεί τη μοναδική πολιτιστική επαφή με τον ελληνικό χώρο και συνεπώς τα ελληνικά προγράμματα που μεταδίδονται από τα κυπριακά τηλεοπτικά κανάλια παίζουν τον πλέον κεντρικό ρόλο στην προσπάθεια των κατοίκων να διατηρήσουν την ελληνοφωνία τους και να μεταβιβάσουν τη γλώσσα τους στις νεώτερες γενεές. Με την αραβική γλώσσα έρχονται ουσιαστικώς σε επαφή όταν πάνε στο σχολείο.

Για τους ανθρώπους αυτούς, με τα πενιχρά μέσα που διαθέτουν, απομονωμένοι και ξεγραμμένοι από τον μητροπολιτικό ελληνισμό, η διατήρηση της ταυτότητάς τους αποτελεί το συλλογικό σκοπό της κοινότητάς τους. Τους ανακάλεσα στη μνήμη αυτές τις μέρες παρακολουθώντας επαγγελματικώς πλέον τις πολιτικές εξελίξεις στη Συρία. Οι άνθρωποι αυτοί κάτω από το καθεστώς Άσαντ έτυχαν ανοχής και επιβίωσαν ανεπηρέαστα στο περιθώριο της ιστορικής εξέλιξης του κράτους της Συρίας. Αναρωτιέμαι ποιο θα είναι το μέλλον τους σε ένα πιθανό νέο καθεστώς με τους ισλαμιστές στην εξουσία, όπως άλλωστε και του πρεσβυγενούς ελληνορθοδόξου Πατριαρχείου Αντιοχείας.