Ελλάδα: η κρίση της χώρας οφείλεται στην διαπλοκή ΜΜΕ, επιχειρηματιών και πολιτικών

των Στέφεν Γκρέι και Ντίνας Κυριακίδου

Στα τέλη του 2011, ο Έλληνας υπουργός οικονομικών προχώρησε σε μια εντυπωσιακή έκκληση βοήθειας, προκειμένου να σωθεί η χώρα από την οικονομική καταστροφή. 

«Χρειαζόμαστε μια εθνική, συλλογική προσπάθεια: χρειάζεται όλοι να σηκώσουμε το βάρος που μας αναλογεί» ανακοίνωσε ο Ευάγγελος Βενιζέλος που έκτοτε έγινε ηγέτης του σοσιαλιστικού κόμματος ΠΑΣΟΚ. «Χρειαζόμαστε κάτι δίκαιο και κοινωνικά αποδεκτό». Υποτίθεται πως αυτό θα ήταν ένα κάλεσμα στα όπλα· τελικά αποδείχθηκε μια ακόμα ένδειξη της αδυναμίας της Ελλάδας να μεταρρυθμιστεί.

«Μία πηγή της τρόικα δήλωσε: "το σύστημα είναι ακραία αιμομικτικό. Τα εμπεδωμένα συμφέροντα αντιστέκονται λυσσωδώς στις μεταρρυθμίσεις που είναι αναγκαίες προκειμένου να γίνει ανταγωνιστική η οικονομία"»

Η ιδέα του Βενιζέλου ήταν ένας νέος φόρος επί της ακίνητης περιουσίας, που θα συλλεγόταν μέσω των λογαριασμών του ηλεκτρισμού, ώστε να δυσχεραίνεται η φοροδιαφυγή. Το κοινό εξοργίστηκε και ο τύπος αμέσως ακολούθησε το λαϊκό αίσθημα. Ο φόρος ονομάστηκε «χαράτσι», από την ονομασία ενός λαομίσητου φόρου που είχαν επιβάλει οι Οθωμανοί στους Έλληνες επί τουρκοκρατίας. Η ονομασία αυτή «κόλλησε» και ο Γιώργος Παπανδρέου, που τότε ήταν ακόμα πρωθυπουργός, ένιωσε την ανάγκη να απευθυνθεί στους ψηφοφόρους: «προτιμώ όλοι να χάσουμε κάτι, παρά να χάσουμε όλοι τα πάντα για πάντα».

Αλλά τελικά ο φόρος δεν τους έπληξε όλους. Εδώ και δύο μήνες, ένας γνώστης των τεκταινόμενων στην εταιρεία ηλεκτροδότησης αποκάλυψε πως ορισμένες από τις σημαντικότερες επιχειρήσεις της χώρας, συμπεριλαμβανομένων πολλών δημοσιογραφικών ομίλων, πληρώνουν λιγότερα του μισού του επιβεβλημένου φόρου τους, ή δεν πληρώνουν καθόλου. Σύμφωνα με τον συνδικαλιστή ηγέτη της εταιρείας ΔΕΗ Νίκο Φωτόπουλο, τους είχαν παραχωρηθεί ειδικά προνόμια. «Ήταν ένα ακόμα δώρο στα αληθινά αφεντικά, τους πραγματικούς ιδιοκτήτες της χώρας» δήλωσε. «Ακόμα και τώρα, οι πλούσιοι δεν πληρώνουν».

Αλλά αυτή την φορά τα μίντια δεν έσπευσαν να υιοθετήσουν τις καταγγελίες. «Το γεγονός καλά καλά δεν καλύφθηκε από τα ΜΜΕ, διότι αυτά ανήκουν στους ευνοημένους των συγκεκριμένων ρυθμίσεων» δήλωσε αργότερα ο Φωτόπουλος. Όπως ανακάλυψε το «ρόιτερς» μετά από έρευνα, οι ισχυρισμοί του συνδικαλιστή πράγματι είτε αποσιωπήθηκαν είτε «θάφτηκαν» από τα μίντια.

Για πολλούς παρατηρητές, το συγκεκριμένο επεισόδιο αποτυπώνει την διαπλοκή μεταξύ πολιτικών, μεγαλοεπιχειρηματιών και ισχυρών ιδιοκτητών δημοσιογραφικών ομίλων. Τα αλληλένδετα συμφέροντα αυτών των τομέων, ακόμα κι αν δεν είναι πάντοτε παράνομα ή αθέμιτα, θεωρούνται γενικά πως παρεμποδίζουν τις προσπάθειες να σωθεί η ελληνική οικονομία. Σύμφωνα με τους διαφωνούντες, αυτοί φταίνε, τουλάχιστον εν μέρει, για την τρέχουσα κρίση και τις παραπαίουσες μεταρρυθμίσεις.

Το «ρόιτερς» επικοινώνησε με τους σημαντικότερους ιδιοκτήτες ΜΜΕ, αλλά εκείνοι είτε αρνήθηκαν να απαντήσουν, είτε διέψευσαν πως ασκούν κάποιου είδους αθέμιτη επιρροή στο πολιτικό σύστημα.

Με δεδομένη όμως την διεθνή επίδραση της ελληνικής κρίσης, αυτό είναι πια ένα ζήτημα που ενδιαφέρει πολλούς, που βρίσκονται κι εκτός των ελληνικών συνόρων. Μια πηγή της «τρόικα» των δανειστών που συνεχίζουν να κρατούν εν ζωή την Ελλάδα, της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), του «διεθνούς νομισματικού ταμείου» (ΔΝΤ) και της «ευρωπαϊκής κεντρικής τράπεζας» (ΕΚΤ) δήλωσε σχετικά: «το σύστημα είναι ακραία αιμομικτικό. Τα εμπεδωμένα συμφέροντα αντιστέκονται λυσσωδώς στις μεταρρυθμίσεις που είναι αναγκαίες προκειμένου να γίνει ανταγωνιστική η οικονομία».

«Η Ελλάδα διαθέτει κατά κεφαλήν πολύ περισσότερους τίτλους εφημερίδων από ότι η Γερμανία ή το Ηνωμένο Βασίλειο. Η χώρα διαθέτει επίσης 9 τηλεοπτικούς διαύλους εθνικής εμβέλειας, εκ των οποίων 6 ιδιωτικούς, και πολυάριθμους ραδιοφωνικούς σταθμούς»

Διάφοροι παράγοντες από όλο το πολιτικό φάσμα, αναφέρονται με μεγάλη γλαφυρότητα στο ζήτημα αυτό. «Στην Ελλάδα η πραγματική εξουσία ανήκει στους τραπεζίτες, τα μέλη του διεφθαρμένου πολιτικού συστήματος και τα διεφθαρμένα ΜΜΕ. Αυτό είναι το τρίγωνο της αμαρτίας» δήλωσε ο Αλέξης Τσίπρας, ηγέτης του ΣΥΡΙΖΑ και της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Αλλά και ο Πάνος Καμμένος, ηγέτης του δεξιόστροφου κόμματος των «ανεξαρτήτων Ελλήνων» (ΑΝΕΛ) από την μεριά του δήλωσε: «τα ελληνικά ΜΜΕ ελέγχονται από ανθρώπους που εξαρτώνται από το κράτος. Τα μίντια ελέγχουν το κράτος που ελέγχει τα μίντια. Είναι σαν αμοιβαίος εκβιασμός».

'Αλλοι είναι πιο μετρημένοι. Όταν ρωτήθηκε για το «χαράτσι» ο Βενιζέλος αναγνώρισε πως υπήρξαν «ορισμένες κραυγαλέες περιπτώσεις ελαφρότερης φορολόγησης ή πλήρους απαλλαγής», αλλά έριξε το φταίξιμο στα ελλιπή αρχεία της κρατικής επιχείρησης ηλεκτροδότησης. «Δεν υπήρξαν επ' ουδενί διακρίσεις υπέρ συγκεκριμένων ιδιοκτητών» δήλωσε. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Σίμος Κεδίκογλου δήλωσε πως η εφαρμογή της φορολογίας ελέγχεται και τυχόν λάθη θα διορθωθούν.

Σύμφωνα όμως με μια έκθεση της «ευρωπαϊκής επιτροπής» (Κομισιόν) για την ελευθερία και την ανεξαρτησία των ΜΜΕ που δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του 2011, παλιότερες προσπάθειες να θιγούν συγκεκριμένα συμφέροντα, ιδίως σχετικά με τα ΜΜΕ, ελάχιστα πράγματα πέτυχαν. Εκεί αναφέρεται πως στην Ελλάδα η διαχείριση των μίντια «εξακολουθεί να παραμένει σε μεγάλο βαθμό στα χέρια της εκάστοτε κυβέρνησης», ενώ παράλληλα «επηρεάζεται, με χονδροειδείς αν και άτυπους τρόπους, από ισχυρά οικονομικά και επιχειρηματικά συμφέροντα που αναζητούν εξουσία, κέρδη ή και τα δύο».

Η άνοδος των ιδιωτικών ΜΜΕ

Η διαπλοκή μεταξύ πολιτικών και ΜΜΕ είναι συνήθης σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, ιδίως στην Ιταλία, όπου ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι (Silvio Berlusconi) ήταν ταυτόχρονα πρωθυπουργός και καναλάρχης ή στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου ιδιοκτήτες ΜΜΕ σαν τον Ρούπερτ Μέρντοχ (Rupert Murdoch) τον πρόεδρο της «νιους» συνδέονταν με διαδοχικούς πρωθυπουργούς.

Αλλά οι επικριτές του ελληνικού συστήματος επιμένουν πως αυτή η διαπλοκή είναι ιδιαίτερα έντονη στην Ελλάδα, λόγω του σημαντικού ρόλου που παίζει το κράτος στην οικονομία και του τρόπου που αναπτύχθηκαν εδώ τα ιδιωτικά ΜΜΕ. Η ιδιωτική ραδιοφωνία και τηλεόραση εμφανίστηκε στην Ελλάδα μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1980, μετά από δεκαετίας πλήρους κρατικού ελέγχου των μίντια. Καθώς οι επιχειρηματίες έσπευδαν να επωφεληθούν από την απελευθέρωσή των ΜΜΕ, το ρυθμιστικό πλαίσιο της λειτουργίας τους παρέμενε ασαφές. Σύμφωνα με την έκθεση του 2011, διαδοχικές ελληνικές κυβερνήσεις άφηναν ανεξέλεγκτη την λειτουργία των ΜΜΕ, μην μπαίνοντας στον κόπο ούτε δανειοδοτήσεις να επιβάλλουν. Αυτή η ελλιπής ρύθμιση οδήγησε την Ελλάδα να έχει το μεγαλύτερο αριθμό τηλεοπτικών διαύλων, ραδιοσταθμών και εφημερίδων σε αναλογία με τον πληθυσμό της των 11 εκατομμυρίων. Σύμφωνα με μια έκθεση του 2009 της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για τα ελληνικά μίντια, η χώρα διέθετε... 39 ημερήσιες και 23 κυριακάτικες εφημερίδες εθνικής κυκλοφορίας. Η Ελλάδα κατά κεφαλήν έχει δηλαδή πολύ περισσότερους τίτλους εφημερίδων από ότι η Γερμανία ή το Ηνωμένο Βασίλειο. Η χώρα διαθέτει επίσης... 9 τηλεοπτικούς διαύλους εθνικής εμβέλειας, εκ των οποίων 6 ιδιωτικούς, και πολυάριθμους ραδιοφωνικούς σταθμούς.

Να τι έγραφε σχετικά ένα απόρρητο τηλεγράφημα του 2006 της αμερικανικής πρεσβείας στη Αθήνα, που αποκάλυψε η «ουίκι λικς»: «Πώς μπορούν όλα αυτά τα ΜΜΕ να είναι κερδοφόρα; Δεν το μπορούν. Απλά επιδοτούνται από τους ιδιοκτήτες τους, που ενώ καλοδέχονται τα όποια έσοδα μπορούν να τους προσφέρουν τα ΜΜΕ τους, βασικά τα χρησιμοποιούν ως μέσο πολιτικής και οικονομικής επιρροής».

Εντωμεταξύ, εκτός από την ναυτιλία, ένα μεγάλο τμήμα της οικονομίας εξαρτάται άμεσα από τα κρατικά συμβόλαια και τις αδειοδοτήσεις.

« Ο ιδιοκτήτης ΜΜΕ Ιωάννης Αλαφούζος παραδέχεται πως πολλά από τα μίντια "λειτουργούν ουσιαστικά ως γραφεία τύπου συγκεκριμένων επιχειρηματικών ομίλων... Βασικά τα μίντια λειτουργούν για να εκτελούν ειδικές αποστολές υπέρ των ιδιοκτητών τους"»

«Στην Ελλάδα, οι περισσότερες επιχειρήσεις αναμένουν κυρίως να βρουν λεφτά από το κράτος», λέει ο πρώην υπουργός τύπου Θοδωρής Ρουσόπουλος. «Η Ελλάδα είναι τύποις καπιταλιστική, αλλά ουσία σοσιαλιστική».

Ο ιδιοκτήτης ΜΜΕ Ιωάννης Αλαφούζος παραδέχεται πως πολλά από τα μίντια «λειτουργούν ουσιαστικά ως γραφεία τύπου συγκεκριμένων επιχειρηματικών ομίλων». Ο Αλαφούζος, που η οικογένειά του κατέχει τον τηλεοπτικό δίαυλο «σκάι» -τον πέμπτο μεγαλύτερο στην χώρα- και την έγκυρη εφημερίδα «καθημερινή», προσθέτει: «έτσι όπως εξελίχθηκε, η κατάσταση είναι εντελώς παθολογική. Βασικά τα μίντια λειτουργούν για να εκτελούν ειδικές αποστολές υπέρ των ιδιοκτητών τους».

Ο Αλαφούζος, που τα πλούτη του προέρχονται από την ναυτιλία, λέει πως η οικογένειά του ήταν προσεκτική ώστε να μην φτάσει να εξαρτάται από τα κρατικά συμβόλαια. Οι επικριτές του λένε πως ο «σκάι» συμπεριλαμβάνεται στις επιχειρήσεις που δεν κατέβαλαν το «χαράτσι», γεγονός που ο ίδιος ο «σκάι» αποδίδει στην γραφειοκρατία, αλλά και πως τα έσοδά του οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στην κρατική διαφήμιση. Ο Αλαφούζος αργότερα σχολίασε πως τα έσοδα αυτά συνιστούν ένα ελάχιστο τμήμα των εσόδων του ομίλου του.

Οικογενειακοί δεσμοί

Ένα άλλο κέντρο διαπλοκής φαίνεται να είναι το «μέγκα τσάνελ», ο μεγαλύτερος ελληνικός τηλεοπτικός σταθμός, που ανήκει σε όμιλο επιχειρηματιών με ισχυρές διασυνδέσεις και ηγετικές θέσεις σε πολλούς τομείς της ελληνικής οικονομίας.

Το μεγαλύτερο μερίδιο του σταθμού το κατέχει η οικογένεια του Γιώργου Μπόμπολα. Ένας από τους γιούς του, ο Φώτης, διευθύνει τον «τηλέτυπο» την εταιρεία που είναι ιδιοκτήτης του καναλιού. Ένας άλλος, ο Λεωνίδας είναι διευθύνων σύμβουλος του κατασκευαστικού ομίλου «ελλάκτωρ», ενός κολοσσού που ίδρυσε ο πατέρας του και του έχουν ανατεθεί κρατικά έργα αξίας δισεκατομμυρίων ευρώ. Ο Λεωνίδας δεν είναι μέτοχος στον «τηλέτυπο».

Η οικογένεια Μπόμπολα ελέγχει επίσης το «έθνος» μια δημοφιλή καθημερινή και κυριακάτικη εφημερίδα και μερικά ακόμα έντυπα ΜΜΕ ή ιστοσελίδες. Από το πελώριο γκρι κτίριο του Χαλανδρίου, ενός βορείου προαστίου των Αθηνών, όπου εδρεύει η εταιρεία, μπορεί κανείς να διαπιστώσει την έκταση των συμφερόντων της οικογένειας. Δίπλα είναι η περιφερειακή οδός των Αθηνών, που κατασκευάστηκε από ένα διεθνές κονσόρτσιουμ στο οποίο συμμετείχε ο «ελλάκτωρ». Δίπλα στον δρόμο βρίσκεται η νέα σιδηροδρομική γραμμή προς το αεροδρόμιο, στην κατασκευή της οποίας επίσης συμμετείχε ο Μπόμπολας.

«Εδώ και τρία χρόνια, ένα ελληνικό δικαστήριο αποδέχτηκε πως οι εφημερίδες του Ψυχάρη προπαγάνδιζαν πέραν της δημοσιογραφικής δεοντολογίας τα πλεονεκτήματα της αγοράς αεροσκαφών "Eurofighter" από τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις»

Αρχικά ο Γιώργος Μπόμπολας δεν θέλησε να απαντήσει στις ερωτήσεις μας σχετικά με τις ποικίλες δραστηριότητες της οικογένειάς του. Αντ' αυτού, αφού το «ρόιτερς» του υπέβαλε τις ερωτήσεις του, η εφημερίδα του «έθνος» άρχισε να δημοσιεύει σειρά άρθρων στα οποία αναφερόταν πως το «ρόιτερς» «συνεχίζει, ως φαίνεται, να έχει στο στόχαστρο τη χώρα μας, την ελληνική οικονομία και επιχειρηματικότητα». Σε ένα άλλο άρθρο το «ρόιτερς» περιγραφόταν ως «η πέμπτη φάλαγγα της τρόικα» και αναφερόταν πως η Αθήνα έχει πλημμυρίσει από ξένους με αποστολή «να συκοφαντήσουν την εγχώρια επιχειρηματική τάξη... με ανθελληνικό μένος και απίστευτο αγγλοσαξονικό θράσος».

Όταν το «ρόιτερς» επέμεινε, ο Μπόμπολας απάντησε εγγράφως: «ουδέποτε χρησιμοποίησα τα μίντια που ανήκαν σε εταιρείες στις οποίες συμμετείχα προκειμένου να προωθήσω συμφέροντα της εταιρείας "ελλάκτωρ"... Η εφημερίδα "έθνος" ουδέποτε χρησιμοποίησε την επιρροή της ή ζήτησε από τους κυβερνώντες οιανδήποτε ευνοϊκή μεταχείριση επ' ωφελεία της "ελλάκτωρ"».

Ο Μπόμπολας συνέχισε λέγοντας πως οι πρώην πρωθυπουργοί μπορούν να επιβεβαιώσουν πως ουδέποτε ζήτησε την παραμικρή χάρη και πρόσθεσε: «αντιθέτως, θα μπορούσε να ειπωθεί πως η σκληρή κριτική που άσκησε το "έθνος" στα εκάστοτε κυβερνητικά πεπραγμένα και τους πολιτικούς γενικότερα παρεμπόδισε αντί να βοηθήσει τα επιχειρηματικά συμφέροντα της εταιρείας "ελλάκτωρ"».

Σε άλλη γραπτή δήλωση, ο όμιλος «ελλάκτωρ» μας ενημέρωσε πως συμμετέχει σε δημόσια και ιδιωτικά έργα πάντοτε «συμμετέχοντας σε ανοικτούς διεθνείς διαγωνισμούς, σύμφωνα με την ελληνική και την ευρωπαϊκή νομοθεσία».

Στο «μέγκα» συμμετέχουν επίσης κι άλλοι γνωστοί παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της οικογένειας του Βαρδή Βαρδινογιάννη, με μεγάλη δραστηριότητα στην εμπορία καυσίμων και την ναυτιλία και τον Σταύρο Ψυχάρη, που διευθύνει τον «δημοσιογραφικό οργανισμό Λαμπράκη» (ΔΟΛ). Ο Γιώργος Βαρδινογιάννης, γιος του Βαρδή, συμμετέχει στο διοικητικό συμβούλιο του «μέγκα» ενώ στην οικογένεια ανήκει κι ένας μικρότερος σταθμός, ονόματι «σταρ τσάνελ». Η οικογένεια είναι επίσης ο βασικός μέτοχος της «μότορ όιλ Ελλάς», ενός εκ των δύο σημαντικότερων διυλιστηρίων της χώρας.

Σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα, ο εκπρόσωπος της εταιρείας μας απάντησε ότι «ως επί το πλείστον η επιχείρησή μας δραστηριοποιείται στο εξωτερικό... Η παραγωγή και οι πωλήσεις του διυλιστηρίου της "μότορ όιλ Ελλάς" της μεγαλύτερης επένδυσής μας στην Ελλάδα, εξάγονται σε ποσοστό 70% ... Καμία από τις επιχειρήσεις μας δεν εξαρτάται από κυβερνητικά συμβόλαια ή κρατικά έργα».

Ο Ψυχάρης, που η εταιρεία του ΔΟΛ εκδίδει μερικές από τις μεγαλύτερες εφημερίδες της χώρας, ενώ συνεργάζεται με το κράτος στον τομέα της εκπαίδευσης, του πολιτισμού, του τουρισμού και των εκτυπώσεων, είναι επίσης ο πρόεδρος του «μέγκα». Το 2006, μήνυσε δύο δημοσιογράφους που ανέφεραν σε μια ραδιοφωνική εκπομπή πως είχε μεσολαβήσει υπέρ της αγοράς των αεροσκαφών «γιουροφάιτερ» από την Ελλάδα και είχε προβάλλει μονομερώς τα πλεονεκτήματα αυτής της αγοράς από τις εφημερίδες του. Ο Ψυχάρης αρνήθηκε κάθε σχετική κατηγορία. Εδώ και τρία χρόνια το δικαστήριο αθώωσε τους κατηγορούμενους. Το δικαστήριο απέρριψε μεν ορισμένους ισχυρισμούς των δύο δημοσιογράφων, αλλά αποδέχτηκε πως οι εφημερίδες του Ψυχάρη είχαν προπαγανδίσει την συμφωνία. Η έφεση στην απόφαση εκκρεμεί. Ο Ψυχάρης αρνήθηκε να κάνει κάθε σχόλιο σχετικά με την υπόθεση αυτή.

Στα τέλη του Νοεμβρίου, μία από τις εφημερίδες του Ψυχάρη επιτέθηκε τον Απόστολο Κακλαμάνη, άλλοτε πρόεδρο του ελληνικού κοινοβουλίου, όταν είπε στους βουλευτές του ΠΑΣΟΚ πως πέρασε ο καιρός που οι ολιγάρχες του τύπου «διόριζαν την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ». Λίγες μέρες μετά τις δηλώσεις του Κακλαμάνη, η εφημερίδα «το βήμα», που διευθύνει ο Ψυχάρης, δημοσίευσε ένα άρθρο που αναφερόταν στα σχόλια αυτά και υποσχόταν να προχωρήσει σε «ενοχλητικές» αποκαλύψεις για τον Κακλαμάνη.

Ο Ψυχάρης δεν θέλησε να σχολιάσει τις σχέσεις των ΜΜΕ του ομίλου του με τα ευρύτερα συμφέροντά του.

«"Λίγες μόλις μέρες αφού ανέλαβε τα καθήκοντά της, η υπουργός περιβάλλοντος Τίνα Μπιρμπίλη μπήκε στο στόχαστρο των ΜΜΕ που ελέγχει ο Μπόμπολας καθώς αρνιόταν να εγκρίνει τις εξορύξεις χρυσού στην Χαλκιδική", αναφέρει ο ακτιβιστής Τόλης Παπαγεωργίου»

Οι επικριτές της σχέσης μεταξύ ΜΜΕ και επιχειρήσεων αναφέρονται επίσης στην περίπτωση των χρυσορυχείων στην Χαλκιδική, στην Βόρειο Ελλάδα. Τα μεταλλεία χρυσού πωλήθηκαν από το ελληνικό κράτος το 2003 σε μια νεοσυσταθείσα ελληνική εταιρεία. Λίγο αργότερα, η κατασκευαστική εταιρεία στην οποία συμμετέχει η οικογένεια Μπόμπολα, έγινε μέτοχος στην εταιρεία αυτή.

Οι αντιτιθέμενοι στην λειτουργία των μεταλλείων χρυσού αντέδρασαν δυναμικά, όταν δόθηκε στην εταιρεία άδεια να ξεκινήσει εξορύξεις, προβάλλοντας κινδύνους για το περιβάλλον. Ο Τόλης Παπαγεωργίου, μια από τις ηγετικές μορφές του κινήματος «παρατηρητήριο μεταλλευτικών δραστηριοτήτων», επισήμανε πως οι εφημερίδες της οικογένειας Μπόμπολα «ξέχασαν» να αναφέρουν τις μεγάλες διαδηλώσεις κατά των εξορύξεων και κατασυκοφάντησαν την υπουργό περιβάλλοντος Τίνα Μπιρμπίλη που αρνιόταν να εκδώσει τις σχετικές άδειες. «Λίγες μόλις μέρες αφού ανέλαβε τα καθήκοντά της, μπήκε στο στόχαστρο των ΜΜΕ που ελέγχει ο Μπόμπολας καθώς αρνήθηκε να δώσει άδεια στις εξορύξεις», ανέφερε ο Παπαγεωργίου.

Μόλις ανέλαβε η Μπιρμπίλη το χαρτοφυλάκιό της, το 2009, οι εφημερίδες του Μπόμπολα άρχισαν να ειρωνεύονται την «πράσινη Τίνα» και να επικρίνουν τις υπουργικές της επιδόσεις. Μια σειρά από ρεπορτάζ την κατήγγειλαν πως έβαζε φραγμούς στα αναπτυξιακά έργα. Στην σχετική αρθρογραφία βεβαίως δεν αναφερόταν πως οι ιδιοκτήτες της εφημερίδας διατηρούσαν οικογενειακά συμφέροντα στις εξορύξεις ή τα μεγάλα κατασκευαστικά έργα.

Στην επιστολή του προς το «ρόιτερς» ο Μπόμπολας γράφει πως η εφημερίδα «έθνος» υποστηρίζει ενθέρμως τα μεγάλης κλίμακας έργα, διότι δημιουργούν θέσεις απασχόλησης και βοηθούν την ανάκαμψη της χώρας από τα σημερινά της οικονομικά προβλήματα.

Η Μπιρμπίλη, που αρνήθηκε να σχολιάσει το παρόν άρθρο, εκπαραθυρώθηκε τον Ιούνιο του 2011· αμέσως μετά δόθηκε άδεια για τη λειτουργία των μεταλλείων χρυσού. Σύμφωνα με τον ισολογισμό της «ελλάκτωρ», η απόφαση αυτή σήμαινε κέρδος 261 εκατομμυρίων ευρώ για την εταιρεία, λόγω της ανόδου της αξίας των μετοχών της αλλά κυρίως της μεταπώλησης των περισσότερων μετοχών της σε μια καναδική εξορυκτική εταιρεία που κατέχει σήμερα το 95% του χρυσορυχείου.

Ένας συνεργάτης του πρωθυπουργού εκείνης της εποχής μας διαβεβαίωσε πως η αντικατάσταση της Μπιρμπίλη δεν συνδεόταν με την υπόθεση των ορυχείων χρυσού. Ο πρώην υπουργός περιβάλλοντος Γιώργος Παπακωνσταντίνου που τελικά ενέκρινε το έργο είπε πως «η απόφαση αυτή ελήφθη με αποκλειστικό κριτήριο την μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων», που συνηγορούσε υπέρ της λειτουργίας των ορυχείων.

Στην επιστολή του προς το «ρόιτερς» ο Μπόμπολας επισημαίνει πως η μόνη σχέση που απομένει μεταξύ της οικογενείας του και της λειτουργίας του χρυσορυχείου είναι πως ένας εκ των γιων του κατέχει εμμέσως λιγότερο από το 1% του έργου.

«Το 2005, η ΕΣΗΕΑ κατόρθωσε να αποκτήσει τον κατάλογο των δημοσιογράφων που εργάζονταν σε κρατικές υπηρεσίες. Αλλά η λίστα αυτή ουδέποτε δημοσιοποιήθηκε καθώς ορισμένοι εμπλεκόμενοι προσέφυγαν στην δικαιοσύνη, που αποφάνθηκε πως τυχόν δημοσιοποίηση των στοιχείων τους θα... αντέβαινε στην προστασία των προσωπικών δεδομένων»

Πολυθεσία

Στον κόσμο των ΜΜΕ, σύγκρουση συμφερόντων μπορεί να εμφανιστεί ακόμα και στα χαμηλότερα επίπεδα. Καλά κρυμμένη στα κεντρικά γραφεία της «ένωσης συντακτών ημερησίων εφημερίδων Αθηνών» (ΕΣΗΕΑ) βρίσκεται η λίστα των δημοσιογράφων που εργάζονται σε κυβερνητικές υπηρεσίες, όπως γραφεία τύπου: δεκάδες είναι οι δημοσιογράφοι που εισπράττουν διπλούς και τριπλούς μισθούς χάρη σε παρόμοιες θέσεις.

Σύμφωνα με το καταστατικό της ΕΣΗΕΑ, απαγορεύεται στα μέλη της να είναι έμμισθοι υπάλληλοι οργανισμών που υποτίθεται πως ελέγχουν δημοσιογραφικά. Σε μια προσπάθεια να αποκαλύψει όσους παραβίαζαν αυτόν τον όρο της λειτουργίας της, η ΕΣΗΕΑ κατόρθωσε το 2005 να αποκτήσει έναν κατάλογο των δημοσιογράφων που εργάζονταν σε κρατικές υπηρεσίες. Αλλά η λίστα αυτή ουδέποτε δημοσιοποιήθηκε.

Μερικοί από όσους συμπεριλαμβάνονταν στην λίστα αυτή παραπονέθηκαν στην δικαιοσύνη, που αποφάνθηκε πως η δημοσιοποίηση των στοιχείων τους θα παραβίαζε την προστασία των προσωπικών τους δεδομένων. Ο Δημήτρης Τρίμης, πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ, αποκαλεί την απόφαση αυτή «σοβαρή ήττα». «Υπάρχει ένα τρίγωνο πολιτικής εξουσίας, οικονομικής εξουσίας και ιδιοκτητών ΜΜΕ, στο οποίο κανείς δεν ξέρει ποιος έχει το πάνω χέρι», δήλωσε στο «ρόιτερς», καθισμένος εμπρός στα σκονισμένα πορτρέτα των προκατόχων του «Η διαπλοκή ξεκινάει από την κορυφή, μεταξύ υπουργού και εκδότη, και φτάνει στην βάση, μεταξύ δημοσιογράφου και γραφείου τύπου. Πρόκειται περί πυραμίδας».

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, μας λέει, είναι ο δίαυλος που στήθηκε το 2007 από το υπουργείο γεωργίας προκειμένου να προβάλει τις ενέργειές του. Αν και προσλήφθηκαν περί τους 50 ανθρώπους, μεταξύ των οποίων και δημοσιογράφοι, ήταν σαφές πως λίγοι είχαν κάτι να κάνουν. «Προσλήφθηκαν πολύ περισσότεροι από όσοι ήταν αναγκαίοι, Ήταν φανερό πως επρόκειτο περί αργομισθιών», καταλήγει ο Τρίμης.

Ο εκπρόσωπος του υπουργείου ισχυρίστηκε πως στο κανάλι «τέσσερις εποχές» ουδέποτε προσλήφθηκε ούτε ένας υπάλληλος πλήρους απασχόλησης και πως εν πάση περιπτώσει το κανάλι έκλεισε το 2009.

Το «ρόιτερς» έχει εντοπίσει τουλάχιστο εννέα υπαλλήλους χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που αρθρογραφούν στα ελληνικά μίντια τα οποία έχουν αποτύχει παταγωδώς να προβάλλουν την ανάγκη μεταρρύθμισης του χρηματοοικονομικού τομέα της χώρας. Στους «διπλοθεσίτες» ανήκει ο Αλέξανδρος Κασιμάτης, που εκτός από διευθυντής σύνταξης σε μια εβδομαδιαία οικονομική εφημερίδα εργάζεται επίσης στον τομέα των... δημοσίων σχέσεων της «επιτροπής κεφαλαιαγοράς», της σημαντικής εποπτικής αρχής των εισηγμένων επιχειρήσεων. Ερευνώντας την αρθρογραφία του Κασιμάτη, που συχνά αναφέρεται σε επιχειρηματικές κινήσεις, το «ρόιτερς» δεν μπόρεσε να βρει καμία αναφορά στη σχέση του με την «επιτροπή κεφαλαιαγοράς».

«Σύμφωνα με την "διεθνή διαφάνεια" η Ελλάδα το 2012 ήταν η πιο διεφθαρμένη χώρα της ευρωζώνης. Το ελληνικό παράρτημα της οργάνωσης σχολίασε πως "υπάρχουν σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα στις σχέσεις μεταξύ των ΜΜΕ, της εκτελεστικής εξουσίας και του επιχειρηματικού τομέα"»

Η θέση του Κασιμάτη είναι πως «δεν υπάρχει καμία σύγκρουση συμφερόντων. Η ΕΣΗΕΑ επιτρέπει στα μέλη της να εργάζονται σε γραφεία τύπου οργανισμών, από την στιγμή που δεν τους καλύπτουν δημοσιογραφικά. Ουδέποτε έγραψα κάτι για την "επιτροπή κεφαλαιαγοράς"». Σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα που απέστειλε στο «ρόιτερς», ο πρόεδρος της «επιτροπής κεφαλαιαγοράς» Κώστας Μποτόπουλος επιβεβαίωσε πως οι δύο επαγγελματικές ιδιότητες του Κασιμάτη είναι απολύτως συμβατές.

Μια άλλη δημοσιογράφος, που επίσης τυπικά δεν αντιμετωπίζει ζήτημα σύγκρουσης συμφερόντων, εξακολουθεί να είναι γνωστή στους δημοσιογραφικούς κύκλους με το παρατσούκλι «φως-νερό-τηλέφωνο», καθώς εκτός από «το βήμα» εργαζόταν και στις τρεις σχετικές ΔΕΚΟ! Η Ιωάννα Μάνδρου, που σήμερα εργάζεται για την «καθημερινή» και τον «σκάι», επιβεβαίωσε πως εργαζόταν στο γραφείο τύπου του ΟΤΕ, μιας κρατικής εταιρείας τηλεπικοινωνιών και πως υπηρέτησε ένα σύντομο χρονικό διάστημα ως σύμβουλος στην κρατική εταιρεία ύδρευσης. Αλλά διαψεύδει πως εργάστηκε για την εταιρεία ηλεκτροπαραγωγής. «Στο "βήμα" ήμουν δικαστικός συντάκτης και η δουλειά μου δεν είχε καμία σχέση με την εργασία μου στον ΟΤΕ. Κι όταν μιλάω για "εργασία", το εννοώ κυριολεκτικά πως εργαζόμουν πραγματικά εκεί!... Μπορώ να σας διαβεβαιώσω πως το 95% των ανθρώπων που κατέχουν ανάλογες θέσεις δεν κάνουν τίποτα». Συμφωνεί πως είναι σύνηθες στους πολιτικούς να παρέχουν τέτοιες θέσεις ως δώρο στους πολιτικούς τους φίλους.

Ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης Κεδίκογλου λέει πως τα μέλη της ΕΣΗΕΑ «δικαιούνται να εργάζονται σε κρατικές επιχειρήσεις ως υπεύθυνοι τύπου υπό ορισμένους όρους και υπό την αίρεση πως η απασχόλησή τους εκεί δεν προκαλεί σύγκρουση συμφερόντων».

Προοπτικές για αλλαγή

Μια δροσερή νύχτα του Οκτώβρη του 2004, ανάμεσα σε σουβλάκια και σε κρασί, ο τότε πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής κήρυξε τον πόλεμο στους ισχυρούς της ελληνικής κοινωνίας. «Δεν μπορούμε να αφήσουμε πέντε νταβατζήδες και πέντε επιχειρήσεις να κάνουν κουμάντο στην πολιτική ζωή», είπε σύμφωνα με αυτήκοους παρατηρητές στους συντηρητικούς βουλευτές συνδαιτυμόνες του στην ταβέρνα του Μπαϊρακτάρη στην Αθήνα. Δεν διευκρίνισε ποιους εννοούσε. Οι προσπάθειες του Καραμανλή να περιορίσει την πρόσβαση των ιδιοκτητών ΜΜΕ στα δημόσια έργα αντιμετωπίστηκαν με ολομέτωπη επίθεση από τον τύπο. Αλλά τελικά η ήττα προήρθε από την Κομισιόν, που το 2005 απεφάνθη πως τα μέτρα του Καραμανλή παραβίαζαν την κοινοτική νομοθεσία περί ανταγωνισμού, «σκοτώνοντας» την σχετική πρωτοβουλία.

Έκτοτε δεν έγινε καμία σημαντική απόπειρα να αντιμετωπισθεί η διαπλοκή των συμφερόντων. Όποιοι πολιτικοί συγκρουστούν με ιδιοκτήτες ΜΜΕ κινδυνεύουν να υποστούν κακή δημοσιότητα. Σύμφωνα με έναν κορυφαίο πολιτικό που μίλησε στο «ρόιτερς» σχετικά με την προσωπική του εμπειρία όταν ήταν υπουργός σε κάποια παλιότερη κυβέρνηση, ένας ιδιοκτήτης ΜΜΕ του ζήτησε να σταματήσει μια δικαστική έρευνα που στρεφόταν εναντίον του. Σε άλλη περίπτωση, ένας εκδότης εφημερίδων που χρωστούσε σε κάποια ΔΕΚΟ ένα εκατομμύριο ευρώ, επικοινώνησε μαζί του σε αναζήτηση ενός διακανονισμού που θα τον απάλλασσε από το χρέος του. «Μου είπε πως για να πατσίσει θα δημοσίευε καθημερινά διαφήμιση της ΔΕΚΟ... Περίμενε πως θα έπαιρνα την ΔΕΚΟ και θα τα κανόνιζα. Αρνήθηκα να παρέμβω», μας είπε ο πρώην υπουργός, που μίλησε υπό τον όρο να διατηρηθεί η ανωνυμία του. Ισχυρίζεται πως έκτοτε έγινε αντικείμενο δυσμενών δημοσιευμάτων στις εφημερίδες του εκδότη.

Η έκταση της σύγκρουσης συμφερόντων αντανακλάται στον «δείκτη αίσθησης της διαφθοράς» (CPI) που εκπονεί η διεθνής ΜΚΟ «διεθνής διαφάνεια» (TI). Η Ελλάδα το 2012 κατετάγη στην 94η θέση, 14 θέσεις χαμηλότερα από ότι στην κατάταξη του 2011 και στην τελευταία θέση στην ευρωζώνη. Το ελληνικό παράρτημα της ΤΙ σχολίασε πως «υπάρχουν σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα στις σχέσεις μεταξύ των ΜΜΕ, της εκτελεστικής εξουσίας και του επιχειρηματικού τομέα».

«Τελικά το ραδιοτηλεοπτικό τοπίο αλλάζει και χωρίς την κρατική παρέμβαση. Την τελευταία πενταετία η ελληνική οικονομία συρρικνώθηκε κατά 25%. Οι φορολογικές πιέσεις εντάθηκαν. Τα διαφημιστικά έσοδα κατέρρευσαν. Οι 18 μεγαλύτερες επιχειρήσεις ΜΜΕ αθροίζουν συνολικές ζημίες άνω των 2 δις ευρώ»

Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Κεδίκογλου λέει πως η σημερινή κυβέρνηση επιθυμεί να «ομαλοποιήσει» το ραδιοτηλεοπτικό τοπίο. Η κυβέρνηση σκοπεύει να αλλάξει το σύστημα της παροχής «προσωρινών αδειών» και να φέρει προς ψήφιση «έναν νομοθετικό πλαίσιο που θα θέτει μόνιμους κανόνες στην τηλεοπτική αγορά».

Αλλά και χωρίς νομοθετικό έργο, το τοπίο αλλάζει. Την πενταετία που προηγήθηκε του 2013, η ελληνική οικονομία συρρικνώθηκε κατά 25%. Οι φορολογικές πιέσεις εντάθηκαν. Τα διαφημιστικά έσοδα κατέρρευσαν. Μια έρευνα του «ρόιτερς» διαπίστωσε πως οι 18 μεγαλύτερες επιχειρήσεις ΜΜΕ που εδρεύουν στην Αθήνα αθροίζουν συνολικές ζημίες που υπερβαίνουν τα 2 δις ευρώ.

Παράλληλα οι διεθνείς δανειστές που κρατάνε την Ελλάδα ζωντανή θέλουν σε αντάλλαγμα για τα δισεκατομμύριά τους πραγματικές μεταρρυθμίσεις. Ζητούν π.χ. να συμμετέχουν εκπρόσωποι της τρόικα στα τραπεζικά συμβούλια που αποφασίζουν ποιον θα δανείζουν, συμπεριλαμβανομένων των ΜΜΕ.

Οι εφημερίδες «έθνος» και «το βήμα» αντέδρασαν στις προτάσεις αυτές με μαχητική αρθρογραφία. «Η Ελλάδα δεν είναι αποικία» έγραψε ο Ψυχάρης σε ένα πρωτοσέλιδο κύριο άρθρο στην εφημερίδα «το βήμα». « Η ξεκάθαρη αυτή δήλωση οφείλεται σε όλους όσοι νομίζουν ότι αυτό που δεν κατάφεραν τότε οι μεραρχίες του Γ' Ράιχ μπορούν τώρα να το επιτύχουν οι σαράφηδες της Ευρώπης!»

Ο Stephen Grey είναι βραβευμένος ερευνητής δημοσιογράφος. Η Ντίνα Κυριακίδου είναι δημοσιογράφος